Reforma administracyjna państwa wprowadziła od 1 stycznia 1999 roku dwa nowe szczeble administracji samorządowej: powiat i województwo. Wśród ponad trzystu powiatów ziemskich na mapie administracyjnej Polski pojawił się także powiat mielecki, terytorialnie obejmujący 7 gmin wiejskich (Borowa, Czermin, Gawłuszowice, Mielec, Padew Narodowa, Tuszów Narodowy, Wadowice Górne), 2 gminy miejsko-wiejskie (Przecław, Radomyśl Wielki) i miasto Mielec.

Powierzchnia powiatu mieleckiego wynosi 880 km2, liczba mieszkańców - 136 tys. Te dwie wielkości sytuują powiat mielecki wśród największych powiatów w Polsce.

Jednym z podstawowych założeń reformy było poddanie kontroli społecznej wielu zadań realizowanych dotychczas przez administrację centralną i jej terenowe agendy. Zgodnie z tym, administracja powiatowa przejęła szereg zadań wykonywanych do końca 1998 roku przez Urząd Rejonowy w Mielcu, Kuratorium Oświaty w Rzeszowie, Dyrekcję Dróg Publicznych i Urząd Wojewódzki w Rzeszowie.

Wiele spraw, z którymi trzeba było udawać się do różnych instytucji poza dawnym rejonem (dziś powiatem), można teraz załatwić na miejscu, w Mielcu. Dzięki temu mieszkaniec powiatu wiele ważnych spraw może załatwić szybciej, jest też gwarancja, że kontrolowana przez samorząd administracja będzie działała sprawniej.

Zgodnie z zapisami ustawy o samorządzie powiatowym, powiat jest wspólnotą samorządową związku osób zorganizowaną prawnie i posiadającą określone terytorium wykonującą zadania publiczne, zadania ustawowe oraz zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w sferze: edukacji publicznej, promocji i ochrony zdrowia, pomocy społecznej, polityki prorodzinnej, wspierania osób niepełnosprawnych, transportu zbiorowego i dróg publicznych, kultury i ochrony dóbr kultury, kultury fizycznej i turystyki, geodezji, kartografii i katastru, gospodarki nieruchomościami, administracji architektoniczno-budowlanej, gospodarki wodnej, ochrony środowiska i przyrody, rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego, porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli, ochrony przeciwpowodziowej, przeciwpożarowej i innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia lub zdrowia ludzi oraz środowiska, przeciwdziałania bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy, ochrony praw konsumenta, utrzymania powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych, obronności, promocji powiatu oraz współpracy z organizacjami pozarządowymi. Istotną sprawą jest fakt, iż w zamyśle ustawodawcy reformy administracyjnej powiaty nie stanowią jednostki nadrzędnej w stosunku do gmin, lecz są jej partnerem, oznacza to, iż zadania wykonywane przez powiat nie mogą naruszać kompetencji gmin.

Przejęcie zadań gminy przez powiat może nastąpić na wniosek gminy zainteresowanej. Zadaniami należącymi do wyłącznej właściwości powiatu są: sprawy organizacyjne, np. uchwalenie statutu powiatu, planistyczne jak uchwalenie budżetu, finansowo - majątkowe, kwestie związane z wyborem i odwołaniem zarządu, powoływaniem i odwoływaniem starosty, sekretarza oraz skarbnika powiatu a także sprawy kierowniczo - kontrolne (rozpatrywanie sprawozdań).

Do głównych funkcji powiatu należy: świadczenie usług w zakresie komunikacji, oświaty, ochrony zdrowia, bezrobocia, ochrony konsumenta; orzecznictwo w zakresie decyzji administracyjnych, geodezji, kartogram, budownictwa, zagospodarowania przestrzennego; stanowienie prawa lokalnego w zakresie aktów prawa miejscowego; organizowanie działań rozwojowych w zakresie promocji powiatu, inicjatyw rozwojowych oraz inicjatyw obywatelskich, stymulowania rozwoju społeczno-gospodarczego, wspierania rozwoju oraz opracowywania i monitorowania strategii rozwoju.

Dzięki możliwości prowadzenia przez powiat samodzielnej gospodarki finansowej pojawiła się szansa na realizację tych zadań, które samorząd lokalny uzna za najpilniejsze do zrealizowania. Podstawą do planowania jakichkolwiek inwestycji przez powiatu jest uchwalany corocznie przez Radę Powiatu budżet, w którym określa się rodzaj planowanych zadań, ich wielkość oraz sposób ich finansowania.

Trzonem głównym każdego budżetu jest zapis o dochodach i przychodach oraz wydatkach i rozchodach gdzie zawarte są informacje o sposobie pozyskiwania oraz wysokości środków przekazanych na konkretną inwestycję. Od tego jaka jest wysokość dochodu zależy plan dotyczący wielkości i rodzaju inwestycji realizowanych przez powiat. Źródła finansowania wydatków pochodzą m.in. z udziału powiatu w podatkach, wpływu z opłat administracyjnych, dotacji z budżetu państwa oraz środków pozyskanych z funduszy strukturalnych.

Z punktu widzenia inwestycji infrastrukturalnych, zadania powiatu (lecz i możliwości!) sprowadzają się do czterech zakresów działania, a mianowicie: do szeroko pojmowanej opieki medycznej, komunikacji i dróg, pomocy społecznej oraz edukacji. W dochodach powiatu pochodzących z subwencji, nie ma środków, np. na opiekę medyczną ani na drogi. Środki na te cele albo muszą być wygospodarowane z dochodów własnych powiatu (które stanowią zaledwie poniżej 10% budżetu), albo muszą być wyszukiwane i pozyskiwane z różnych źródeł zewnętrznych, pozabudżetowych. Istotnym także jest fakt, że nie do wszystkich funduszy zewnętrznych, np. pomocowych, powiat ma dostęp.

W wielu sytuacjach jedynym możliwym, a zarazem skutecznym sposobem na pozyskiwanie pieniędzy, jest sporządzanie tzw. montaży finansowych, które pozwalają na zapewnienie znaczącego udziału środków własnych. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie realizuje zadania z zakresu pomocy społecznej, uzupełniając na terenie powiatu, istniejące gminne ośrodki pomocy społecznej. Powiat zarządza także 420 kilometrami dróg powiatowych, odpowiadając za ich stan techniczny, organizację ruchu itp.